Sokołowski (Sockoloski, Szakoloffszken, Szukelowfszky, Zokolowsky von der Wrantza) Jan z Wrzący h. Pomian (zm. 1546), kasztelan elbląski, potem chełmiński, wojewoda pomorski, starosta grudziądzki. Pochodził z rodziny wielkopolsko-kujawskiej, z jej gałęzi przybyłej do Prus Królewskich w 2. poł. XV w., gdzie za zasługi w Koronie uznano ich za indygenów. Był najstarszym synem Pawła, star. grudziądzkiego (1495–1502) i malborskiego (1496), oraz Anny, córki woj. chełmińskiego Jana Dąbrowskiego, stryjecznym bratem kaszt. lędzkiego Jarosława (zob.). Miał trzech rodzonych braci: Jerzego, Jarosława i Pawła (nie żył już w r. 1522), oraz siostrę Annę, 1. v. żonę star. bratiańskiego Zbigniewa Wilkanowskiego, 2. v. (1521) kaszt. płockiego i star. bratiańskiego Jana Wieczwińskiego.
S. otrzymał staranne wykształcenie. Znał łacinę i niemiecki. Z bratem Jerzym zapisał się w r. 1508 na sem. let. uniwersytetu w Wiedniu. Jego dwaj młodsi bracia Jarosław i Paweł byli od sem. zim. r. 1517 studentami uniwersytetu w Lipsku. W r. 1510 – jeszcze jako małoletni – z udziałem swoich opiekunów z Koła prowadził rokowania z przedstawicielami Torunia, Gdańska i Elbląga w sprawie zbójców uwięzionych na zamku w Grudziądzu za napaść na ludzi burmistrza gdańskiego Macieja Zimmermanna. Po dojściu do pełnoletności objął star. grudziądzkie; pierwszy raz wystąpił oficjalnie jako tenutariusz grudziądzki w grudniu 1514. W okresie napiętych stosunków między szlachtą pruską a Gdańskiem po straceniu Jana Krokowskiego, S. uczestniczył w maju 1516 jako przedstawiciel szlachty na zjeździe stanów Prus Królewskich w Elblągu. Razem ze star. brodnickim Mikołajem Działyńskim doprowadził wówczas do pojednania skonfliktowanych stron.
Jako starosta graniczącego z Prusami Krzyżackimi star. grudziądzkiego brał S. udział w przygotowaniach strony polskiej do wojny z w. mistrzem Albrechtem Hohenzollernem i potem w toczących się walkach. Na zjeździe stanów Prus Królewskich w lipcu 1517 w Malborku uczestniczył w naradzie starostów nad sposobami zapewnienia bezpieczeństwa kraju, był następnie na zjeździe stanów w Malborku w styczniu 1518, na którym zastanawiano się nad dalszym planem postępowania wobec w. mistrza. W czasie wojny z Zakonem w l. 1519–21 był jednym z dowódców wojsk polskich w działaniach na terenie Pomezanii w r. 1520. Uczestniczył – bez powodzenia – w akcji zdobywania Kwidzyna w marcu t.r. W walkę z Zakonem był zaangażowany jeszcze w lipcu 1522.
W tym okresie stworzył S. trzon swoich posiadłości ziemskich w Prusach Królewskich. Dn. 30 VII 1519 otrzymał od króla Zygmunta I w dożywocie należący do star. grudziądzkiego folwark Tragosz, a aktem z 23 I 1526, także w dożywocie, całe star. grudziądzkie. Nabył też kilka wsi szlacheckich w woj. chełmińskim. W r. 1521 za zgodą króla przejął od Konrada Plenchowskiego wieś Szapothy (w r. 1570 występuje jako wieś szlachecka), a 22 II 1526 wsie: Świerkocin koło Grudziądza i Dąbrówkę Szlachecką koło Radzyna. Wcześniej, aktem z 9 VI 1524, odstąpił za 150 grzywien część wsi Sokołowo w pow. kolskim Piotrowi Rosnowskiemu.
S. był aktywnym uczestnikiem życia politycznego Prus Królewskich, należał do ugrupowania szlacheckiego i wyrażał jego opinie, zwłaszcza szerszych rzesz szlachty z ziemi chełmińskiej. Na zjazdach stanów współpracował ze star. brodnickim i późniejszym woj. pomorskim M. Działyńskim oraz Stanisławem Kostką, późniejszym woj. pomorskim i chełmińskim. Uczestniczył w zjeździe stanów w Grudziądzu w r. 1524, gdzie w dn. 1 X skarżył się w imieniu szlachty pruskiej na niską wartość monety wybijanej przez Gdańsk i podwyższanie jej kursu oraz niedawne zamknięcie żeglugi. Na sejmiku generalnym w Malborku na św. Stanisława 1531 r., w dn. 11 V doprowadził do rozpatrzenia skarg w imieniu szlachty i małych miast pruskich przez Radę Pruską. W r. 1533, kiedy jego teść Jakub von Kempen obraził Radę Pruską, S. swymi wystąpieniami na sejmiku we wrześniu t.r. w Grudziądzu i sejmiku majowym w Malborku w r. 1534 doprowadził do polubownego zakończenia konfliktu. W r. 1536, po wezwaniu przedstawicieli Prus Królewskich na sejm kor., na którym Zygmunt August miał zaprzysiąc przywileje Królestwa, S. uczestniczył w październiku w sejmiku woj. chełmińskiego w Radzyniu i przyłożył pieczęć pod listem uwierzytelniającym dla wybranych wówczas posłów. Dn. 20 VI 1539 został mianowany kaszt. elbląskim i wszedł w skład Rady Pruskiej; przysięgę członka Rady złożył na sejmiku generalnym w Malborku 10 V 1540. Uczestniczył w sejmikach w Malborku w r. 1540 i w Grudziądzu w r. 1541. Obecny był na nadzwycz. sejmiku generalnym w Malborku w dn. 7–8 I 1543 przed sejmem w Krakowie, na który król wezwał całą Radę Pruską i delegację stanów niższych, nakazując przywieźć przywileje krajowe w związku «z potrzebą zjednoczenia z Koroną». Tylko S. i M. Działyński wypowiedzieli się za spełnieniem żądania królewskiego. S. był też na jesiennym sejmiku w Grudziądzu w r. 1543. Dn. 16 I 1544 postąpił na kaszt. chełmińską i t.r. obecny był na obu sejmikach w Malborku i Grudziądzu. Także t.r. wraz z bpem warmińskim Janem Dantyszkiem, podkomorzym malborskim Janem Bażyńskim i Pawłem Płotowskim wszedł w skład komisji królewskiej do zbadania praw Gdańska do star. puckiego.
Przy poparciu królowej Bony, 22 V 1545 powołany został S. na woj. pomorskiego. Obecny był na sejmiku generalnym w Grudziądzu 30 IX – 5 X 1545. Wiosną r.n., z powodu choroby, nie pojechał już na majowy sejmik do Malborka, ale napisał list do Rady Pruskiej, w którym opowiedział się przeciwko nadaniu star. człuchowskiego woj. poznańskiemu Januszowi Latalskiemu i zamiarom przyznania star. gniewskiego woj. płockiemu Feliksowi Srzeńskiemu, ponieważ nie byli oni indygenami pruskimi. Radził, by wysłać w tej sprawie do starego i młodego króla poselstwo, które winno się starać o uznanie prawa indygenatu pruskiego. Zdaje się, że po wiosennej chorobie nie wrócił całkiem do zdrowia i z Radą Pruską kontaktował się listownie. Dn. 11 VIII t.r. zaaprobował decyzję o wysłaniu poselstwa stanów do Krakowa w sprawie przestrzegania przez króla prawa indygenatu pruskiego.
S. był sympatykiem luteranizmu. W czasach jego zarządu starościńskiego w Grudziądzu dochodziło do niepokojów religijnych. W r. 1524 podejmował przejeżdżającego przez miasto bpa pomezańskiego luteranina E. Queisa, który w miejscowym kościele św. Mikołaja wygłosił kazanie, zyskując zwolenników. Proboszcz tego kościoła Andrzej ożenił się i zaczął otwarcie głosić nową naukę, za co pozwany został przed sąd bpa chełmińskiego Jana Konopackiego. S. razem z mieszczanami grudziądzkimi wstawiał się w jego obronie. Później tłumaczył się, że uczynił tak w trosce o zachowanie pokoju i jedności. W rezultacie w r. 1533 został uznany przez następnego bpa chełmińskiego J. Dantyszka winnym zaistniałej sytuacji i oskarżony o sprzyjanie herezji; razem z mieszczanami miał na polecenie Zygmunta I stawić się za obrazę biskupa przed sąd senatorów pruskich na najbliższym sejmiku, lecz dalszy bieg sprawy nie jest znany. Wiadomo jedynie, że bp J. Dantyszek usunął dotychczasowego proboszcza Andrzeja, który przeniósł się do Pomezanii.
S. wielokrotnie występował w komisjach królewskich i stanowych pruskich. W marcu 1533 był w składzie komisji królewskiej rozstrzygającej spór o granicę między Prusami Książęcymi a Prusami Królewskimi i ponownie w marcu 1544 w komisji do rokowań z pełnomocnikiem ks. Albrechta dla ustalenia spornego odcinka granicy między wsiami Klein Nappern (obecnie Napromek) i Muhle (obecnie Omule) oraz na odcinku Miłomłyn, Prabuty i Przezmark. Uczestniczył w komisjach rozsądzających spory graniczne między dobrami królewskimi a szlacheckimi w Prusach Królewskich. W listopadzie 1532 był w komisji wyznaczającej granicę między królewszczyznami star. kiszewskiego, a szlachecką wsią Góra. W r. 1537 powołany został do komisji mającej rozstrzygnąć spór o młyn na rzece Brdzie we wsi Bedlno. W grudniu 1540 i w marcu r.n. rozgraniczał komisyjnie królewskie miasto Łasin z wsiami od wsi Wojciecha Lichtenhayna. Dn. 10 VI 1534 wyznaczony został do komisji pojednawczej, która miała doprowadzić do ugody między rajcą toruńskim Franciszkiem Eskenem a jego ojcem Jerzym.
S. utrzymywał ożywione kontakty osobiste, handlowe i urzędowe z Gdańskiem. Listem z dn. 27 III 1530 prosił Radę Miasta Gdańska o zwrot zajętego mu towaru. W r. 1541 dwukrotnie dziękował jej za pomoc w sprawie przyjaciela Bartłomieja Standuffa, a 21 VIII 1542 prosił o interwencję w sprawie Elżbiety Thimis. W r. 1546 polecał na stanowisko kapitana w służbie miejskiej Kaspra Grunckenbecka. Dość dobrze układały się jego stosunki z radą miejską Grudziądza. W r. 1543 upoważniła go ona do występowania w interesie zmarłej w Gdańsku Agnety Manth. W liście z dn. 22 II 1546 proponował rajcom, by sprawę gwałtów i szkód poczynionych przez Marcina Donikowskiego poddać pod osąd komisji królewskiej. Omawiał z miastem sprawę zatargu Marcina Neumchbara z klasztorem św. Brygidy, a listem z 12 VII 1546 informował, iż na mocy mandatu króla ma bronić klasztoru norbertanek w Żukowie przed Michałem Rolantzem. Zmarł w r. 1546 między 11 VIII a 10 IX.
S. był żonaty (od r. 1526) z Urszulą von Kempen (Campe), córką bogatego kupca gdańskiego Jakuba, którą aktem z 21 I 1526 – jeszcze jako narzeczoną S-ego – przyjął do swego h. Ogończyk woj. kaliski Mikołaj Kościelecki. Z małżeństwa tego miał S. córkę Annę, żonę podkomorzego chełmińskiego Michała Działyńskiego (zob.).
Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Pod red. Z. Nowaka, Gd. 1997 IV; Dachnowski J. K., Herbarz szlachty Prus Królewskich z XVII wieku, Wyd. Z. Pentek, Kórnik 1995; Niesiecki; Czaplewski, Senatorowie Prus Król.; Urzędnicy, V/2; – Biskup M., „Wojna pruska”, czyli walka Polski z zakonem krzyżackim z l. 1519–1521, Olsztyn 1991; Boettischer P., Die Anfänge der Reformation in der preussischen Landen ehemals polnischen Anteils bis zum Krakau-Frieden 8 April 1525, Ober-Glogau 1894 s. 11; Borawska T., Tiedemann Giese (1480–1550), Olsztyn 1984; Diecezja Chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928 s. 319–20, 542, 726; Froelich X., Geschichte des Graudenzer Kreises, Danzig 1884 I 64, 103, 108, 114, 170, 325; Janiszewska-Mincer B., Grudziądz w l. 1064–1772, w: Grudziądz, Pod red. J. Danielewicza, Grudziądz 1992 s. 218, 241–2; Lengnich, Gesch. d. preuss. Lande, I 209, 281; Małłek J., Prusy Książęce a Prusy Królewskie w l. 1525–1548, W. 1976; Schultz, Die Stadt Culm, „Zeitschr. des Westpreussischenvereins” H. 23: 1888 s. 25; – Acta Tom., VII, IX, XII, XV, XVI; Akta Stanów Prus Król., IV cz. 2, V cz. 2, VII, VIII; Corpus Iuris Pol., III; Elementa ad fontium editiones, XXI, XXX, XLVII, LIII, LXI; Hosii epistolae, I–II; Matricularum summ., III, IV; Die Matrikel der Universität Leipzig 1409–1559, Hrsg. v. G. Erler, Leipzig 1895 Bd. 1 s. 554; Die Matrikel der Wiener Universität 1377–1689, Hrsg. v. F. Gall, M. Szaivert, Graz–Köln 1959 Bd. 2 Lieferung 1 s. 353; Pamiętnik p. Macieja Czygenberk Orłowskiego…, Wyd. W. Kętrzyński, „Roczniki Tow. Nauk. w Tor.”, R. 13: 1906 s. 5–7; Perlbach M., Prussia Scholastica, Braunsberg 1895 s. 33, 94, 102; Urkundenbuch zur Reformationsgeschichte des Herzogthums Preussen, Hrsg. v. P. Tschackert, Leipzig 1890 I 103; Zebrzydowskiego korespondencja; – AGAD: Metryka Kor., t. 20 k. 262, 34 k. 122v.–123, t. 35 k. 746, 935, t. 36 s. 392, 769, t. 37 k. 174, 208, t. 38 s. 710, 714, t. 42 k. 123, t. 44 s. 494, t. 46 s. 133, t. 47 s. 247, t. 50 s. 57, t. 51 s. 186, t. 52 s. 124, t. 58 s. 275, t. 63 k. 84v.–86, t. 65 k. 385v.–386, t. 69 k. 110v.–111, 176v.–177, t. 71 k. 12v.–19v., 296v.; AP w Gd.: Koresp. ze szlachtą, sygn. 300, 52/ nr 650 s. 3–10, Koresp., sygn. 300, 53/ nr 194 s. 11–22, nr 244 s. 1–26, nr 380 s. 5–6, Recesy stanów Prus Król., sygn. 300, 29/ nr 10 k. 518v.–519, 540v., nr 11 k. 59v.–63, 222, 233–234v., nr 12 k. 20v.–21v., 24v., 91, 116, 158, 261v., 272–274v., 293, 335, 400, 423, 434v.–435; Uniw. A. Mickiewicza w P.: nr 78: Essmanowska (Dworzaczkowa) J., Ruch szlachecki w Prusach Królewskich, w pierwszej poł. XVI w., P. 1951 s. 56–7, 64, 69, 73–5, 94–5, 99–101 (mszp.).
Witold Szczuczko